میراث طبیعی و تاریخی چهارمحال و بختیاری؛ظرفیتی برای توسعه

شاره:رئیس دولت یازدهم در جریان سفر کاروان تدبیر و امید به استان چهارمحال و بختیاری در هفته دوم مردادماه ۱۳۹۳،با اشاره به ظرفیت ها و توانمندی های استان،جاذبه های گردشگری و رونق صنعت توریسم را یکی از راهکارهای دولت برای توسعه استان معرفی کرد.در جریان همان سفر،دستیار ویژه ریاست جمهوری در امور اقوام و اقلیت های دینی و مذهبی نیز در همین راستا از عزم دولت برای توسعه گردشگری در بام ایران خبر داده و توجه به ظرفیتهای گردشگری و میراث فرهنگی استان را راهکاری مناسب برای محرومیت زدایی از استان برشمرد.این موضوع در دولت دوازدهم نیز همچنان مدنظر است و در روز معارفه مهندس اقبال عباسی استاندار جدید بام ایران در سالجاری نیز مورد تاکید مجدد دکتر روحانی قرار گرفت.تبیین ظرفیتهای ارزشمند میراث طبیعی و تاریخی استان مذکور،هدف اصلی این یادداشت تحقیقی است…

“وارگه” ییلاقی اقوام

استان چهار محال و بختیاری که از دیرباز”وارگه”ییلاقی و محل سکونت طوایف مختلف قوم بختیاری و سایر اقوام حاضر در این استان است،از شمال و شرق به استان اصفهان،از شمال غربی به استان لرستان،از غرب و جنوب غربی به استان خوزستان و از جنوب به استان کهگیلویه و بویر احمد محدود می شود.چهارمحال و بختیاری به شش شهرستان،شامل؛ شهرکرد،اردل،بروجن،فارسان و کوهرنگ،هفده بخش،بیست و شش شهر و سی و نه دهستان تقسیم شده است.(۱:۳۵)آب و هوای خوب و طبیعت مناسب این استان واقع در سلسله جبال زاگرس باعث شده تا این جغرافیای تاریخی،نقشی موثر در شکل گیری زندگی عشایر بختیاری و در مراحل بعد،روستانشینان و شهرنشینان بختیاری و چهارمحالی ایفا نماید.

واژگان بار معنایی خاص خود را دارند.در کنار برخی نظرات مبنی بر اطلاق و استفاده از عنوان؛”چهارمحال بختیاری”،عنوان درست”چهارمحال و بختیاری”نشان از زندگی آرام و مسالمت آمیز و توام با احترام اقوام مختلف بختیاری و.غیربختیاری و حتی اقلیت های دینی همچون ارامنه و گرجی در این استان دارد.گو اینکه بخشی از ارامنه در تهران هم اکنون انجمن اجتماعی فعالی بنام“انجمن ارامنه چهارمحال”دارند که نشان از تعلق خاطر و تعهد باور ایشان به این پیشینه تاریخی مشترک است.(۲:۲۹)

سرزمین چهارمحال و بختیاری با سلسله کوههای رفیع،دره های تنگ و دشت های مرتفع و جنگلهای بلوط و چنار و مراتع غنی رشته کوه زاگرس،منطقه ی بی نظیری را برای گردشگران این دیار ایجاد کرده است.

بلند ترین نقطه آن قله زرد کوه و پست ترین نقطه آن ارمند می باشد.کوههای بلندی دیگری چون بزکوه،سبزکوه،منگشت و سالدارون و دشت های محدودی چون سالار،فرادنبه، کیار،لردگان و… پیوند کوه و دشت را در این استان مرتفع به تصویر کشیده است.این سرزمین که در دوران رونق زندگی کوچ نشینی عشایر بختیاری،وارگه ییلاقی این قوم محسوب می شد،با رشد زندگی شهر نشینی و صنعتی،گرچه همچنان مقصد کوچ بهاره عشایر است اما موطن دایمی جمعیت کثیری از اقوام بختیاری و چهارمحالی و دارای مولفه های رایج زندگی شهرنشینی در نظام اداری،اجتماعی،آموزشی و اقتصادی است.

ظرفیتهای قابل توجه این استان در بخش تاریخی و طبیعی،نوید بخش امکان توسعه این استان با بهره مندی از اقتصاد گردشگری و صنعت توریسم است و نخستین ظرفیتی که در این زمینه خودنمایی می کند،موضوع ساختار و بافت فرهنگی و قومی خاص استان و مظاهر آن در عرصه های مختلف فرهنگی و هنری است.

ظرفیت های فرهنگی و صنایع دستی

گردشگری فرهنگی،Culture Tourism یکی از شاخه های صنعت توریسم است که در سراسر جهان طرفداران فراوانی دارد.گردشگران بسیاری برای آشنایی و شناخت فرهنگ های مختلف خصوصاً فرهنگ های قدیمی تر نقاط مختلف دنیا را درنوردیده و به ثبت مشاهدات خود می پردازند.برای این گروه از گردشگران خارجی،چهارمحال و بختیاری مقصدی بکر و قابل توجه خواهد بود و می توانند با حضور در این سرزمین کهن،با جلوه هایی بدیع از باورها،آداب و رسوم،فرهنگ و میراث معنوی ساکنان آشنا شوند.این ظرفیت همچنین در بعد داخلی نیز وجود داشته و مطمئناً علاقمندان و خواهان بسیاری دارد.

خصوصیات فرهنگی ایل بختیاری همراه با سنن و شیوه ‌های خاص زندگی ایشان به تنهایی یکی از جاذبه ‌های بی ‌نظیر و چشم گیر این منطقه است.زندگی ایلی با الگوی سکونت و آداب و رسوم ویژه،مورد علاقه سیاحان و گردشگران داخلی و خارجی است.این جاذبه علاوه بر آن‌که گردشگران عمومی را به سوی خود جلب می ‌کند،می ‌تواند مورد توجه دانشجویان و دانش پژوهان علوم اجتماعی و انسانی نیز قرار گیرد.

یکی از دیدنی ‌های جالب توجه استان چهارمحال و بختیاری،کوچ بختیاری است.اگر چه در دهه‌ های آغازین قرن حاضر بیشتر طوایف بختیاری نیز همانند سایر ایلات و عشایر ایران تخته قاپو شدند(۳:۴۱۱)،اما هنوز هم بخشی از ایل،کوچ رو و متحرک است.کوچ روهای بختیاری،زمستان را در دشت ‌های شمال و شرق خوزستان و تابستان را در بخشهای جنوبی و غربی منطقه چهارمحال و بختیاری به سر می‌ برند.

شاخه چهارمحال و بختیاری بنیاد ایرانشناسی که سالیان متوالی است با مدیریت دوست فرزانه ام،جناب آقای دکتر عباس قنبری عدیوی فعالیت دارد،در زمینه معرفی این ظرفیت های فرهنگی در سطح کشور تلاش فراوانی به انجام رسانده و البته لازم است در کنار این تلاش ها،در ابعاد بین المللی نیز با معرفی ویژگی های فرهنگی منطقه،نسبت به ترغیب علاقمندان برای سفر و آشنایی با این جاذبه ها اقدام شود.این جاذبه های فرهنگی مختص به قوم بختیاری حاضر در استان نبوده،بلکه سایر اقوام و حتی اقلیت های دینی و مذهبی ساکن یا دارای پیشینه سکونتی در استان نیز دارای جاذبه های خاص خود هستند.

صنایع دستی استان؛از جلوه های تبلور باورهای فرهنگی مردمان این دیار در ابزارسازی و زندگی مادی شان است.در میان اقوام بختیاری قالی بافی از اهمیت زیادی برخوردار است. برخی از زنان نوعی قالی به نام بی بی باف می بافند که از کیفیت بالایی برخوردار است. طرح و چشم انداز آن به لچک و ترنج معروف است.همچنین نوعی قالیچه با کرک های بلند و پرزدار به نام خرسک بافته می شود که بسیار جالب است.اکثر قالی های بنام بختیاری در منطقة چهارمحال بافته می شوند.

چوقا بافی و نمد مالی از دیگر صنایع این استان است.چوقا نوعی بالاپوش مردانه است که چوخا،چغا و چوقا نیز خوانده می شود و لباس ویژه بختیاری هاست و معمولاً به رنگ سفید با نقوشی به رنگ های سیاه  بافته می شود که نوع پشم آن مرغوب است.ساخت نمد اختصاص به شهرهای شهرکرد و بروجن دارد.بعضی از نمدمالان شهر کرد یا بروجن در محل های ییلاقی عشایر چلگرد،شیخ علیان و دشتک اقامت و یا در مرکز تجمع عشایر اقدام به نمدمالیمی نمایند

کلاه مالی که مرکز تولید این صنایع دستی شهرکرد و بروجن است و معروفترین کلاههای منطقه کلاه خسروی، شب کلاه و کلاه قشقایی است. .گیوه دوزی که در شهرکرد و بروجن رایج است و رویه گیوه معمولاً از قمشه، آباده، فسا و جهرم وارد می شود و برخی را نیز زنان شهرکرد و بروجن می بافند.خورجین بافی که از دست بافتهای بی گره ی عشایر بختیاری است که جنبه خود مصرفی دارد و توسط زنان برروی دارهای افقی بافته می شوند،برخی دیگر از صنایع دستی استان هستند.

همچنین در این زمینه می توان به گلیم بافی،وریس بافی،خور،نمکدان،پلاس و.. اشاره کرد که از دیرباز در این منطقه تولید شده و نمادهایی از باورهای فرهنگی و اعتقادی ساکنان در نقوش آن مستتر است.

علاوه بر این لباس ساکنان چهارمحال و بختیاری نیز بسیار زیبا و قابل توجه است.لباس مردان و زنان بختیاری الهام گرفته از طبیعت و به لباس باستانی ایرانیان بسیار شبیه است.

لباس مردان قبا و شلوار دبیت و شال و کلاه و پای افزارشان گیوه بوده و لباس دوم و احتمالاً لباس کار ایشان،چوقا و دبیت و کلاه بوده،زنان نیز لباسی بسیار شبیه به لباس بانوان زرتشتی بر تن کرده و می کنند و اجزای مختلف این لباس پنج تکه مشابهت هایی عجیب با لباس باستانی ایرانی دارد.

بعنوان مثال،مولف کتاب”پوشاک اقوام ساکن ایران”در این زمنیه معتقد است؛”…اینکه به دامن لباس زنان بختیاری بجای”دامن قری”، “شلوار قری” گفته می شود،این احتمال را در ذهن متبادر می کند که در گذشته شکل دوخت پایین لباس زنان بختیاری بجای دامن،شلواری شبیه شلوار سنتی زنان ابیانه کاشان،(بعنوان نمونه ی لباس زرتشتی در حال حاضر)بوده و به مرور تغییر شکل داده است”(۴:۲۱)

همچنین تشابه”می نا”ی بختیاری با”مکنا”ی بانوان زرتشتی نیز از دیگر موارد مشابهت قابل توجه است.گو اینکه نقوش بالاپوش”چوقا”ی مردان بختیاری و تشابه عجیب آن با زیگورات چغازنبیل ایلامی،معبد الهه اینشوشیناک و همچنین طرح دیواره راه پله های کاخ تخت جمشید نیز محتاج تحقیق و رمز گشایی است.

آیا روزگاری ایلامیان چوقا پوش برای عبادت اینشوشیناک به چغازنبیل می رفتند و این طرح بازمانده از لباس احرام و عبادت آن روزگار ایلامیان است که پس از طی هزاره ها به بختیاری های یکتاپرست رسیده است!؟گردشگر فرهنگی،بدنبال چنین جذابیتهایی است و چهارمحال و بختیاری با داشتن ظرفیت هایی اینچنین می تواند مقصدی مناسب برای گردشگران فرهنگی باشد.

ظرفیت های طبیعی و جغرافیایی

استان چهارمحال و بختیاری بدلیل جغرافیای خاص خود واجد جلوه های مختلف طبیعی است.چشمه ها،آبشارها،غارها،دشت های زیبا و رودخانه ها و کوههایی که وجود هرکدام از آنها به تنهایی برای حضور گسترده گردشگران و طبیعت گردان علاقمند کافی است.

از چشمه های زیبای منطقه می توان به چشمه دیمه،در منطقه کوهرنگ در مجاورت روستایی به همین نام که اهالی آنرا به کیکاووس از قهرمانان شاهنامه نسبت می دهند اشاره کرد.این چشمه،سرچشمه ی اصلی زاینده رود قبل از ایجاد تونل های کوهرنگ بود و در دوازده کیلومتری چلگرد در مجاورت روستای دیمه واقع شده و تا مرکز استان هشتادوپنج کیلومتر فاصله دارد.آب این چشمه از گواراترین آبهای جهان است و خواص درمانی نیز دارد،از جمله جلوگیری از پوسیدگی دندان و درمان سنگ کلیه.مناظر زیبا و چشمگیر و فضاسازی اطراف چشمه،این مکان را در ردیف زیباترین گردشگاههای شهرستان کوهرنگ قرار داده است.

دیگری چشمه کوهرنگ است که با جریان آب بسیار زیاد از دامنه های زردکوه سرچشمه می گیرد و پس از گذر از پیچ و خم های فراوان به دریاچه سد کوهرنگ می ریزد و از تونل اول کوهرنگ وارد زاینده رود می شود.همچنین مناظر بسیار زیبای طبیعی اطراف چشمه و حضور عشایر در منطقه،زیبایی آنرا دو چندان کرده است.

چشمه های مصفای برم در مرکز شهر لردگان که گردشگاهی با همین نام را به وجود آورده است.چشمه مولا و چشمه سرداب با فاصله نسبتاً نزدیک به هم،به ترتیب در مجاورت روستای آلیکوه و رستم آباد از توابع شهرستان اردل؛چشمه سیاسرد در پنج کیلومتری شهر بروجن با هوای خنک و مطبوع و درختان زیبا و کهنسال از دیگر چشمه های مهم این استان هستند.

چهارمحال و بختیاری همچنین دارای تالاب های دیدنی و زیباست.تالاب چغاخور با مساحتی قابل توجه در دامنه ارتفاعات برآفتاب و کلار همچون نگینی می درخشد و هر ساله پذیرای انواع پرندگان مهاجر و بومی،شامل انواع مرغابی،حواصیل،لک لک سفید،خروس کولی و آبزیانی چون ماهی کپور و نوعی از ماهیان گورخری است.هوای مطبوع و چشم اندازهای زیبایی که در این مکان قرار دارد آن را در ردیف یکی از مهم ترین کانون های سیاحتی استان قرار داده است.این تالاب در مسیر شهرکرد – ایذه(استان خوزستان)واقع شده و با شهرکرد حدود شصت کیلومتر فاصله دارد.هرچند خشکسالی های اخیر تاثیر مخربی بر این تالاب داشته،اما هنوز زیبایی های خاص خود را دارد و ثبت بین المللی آن نیز می تواند منجر به اقدامات حفاظتی در راستای پایداری تالاب شود.

از دیگر تالاب های استان می توان به تالاب سولقان اشاره کرد.این تالاب زیبا و با شکوه در هفتاد کیلومتری شهرکرد در مسیر شهرکرد به ایذه قرار گرفته و دارای اکوسیستمهای زیبایی است.حضور عشایر،مهاجرت و زیست پرندگان مهاجر و رویش گلهای رنگارنگ در برخی فصول سال زیبایی این مکان را چند برابر کرده است.همچنین.تالاب گندمان ظرفیت گردشگری قابل توجه دیگری است که به عنوان یکی از آبگیرهای حوزه آبریز آق بلاغ با فاصله‌ای نه‌ چندان دور از تالاب چغاخور قرار گرفته.به طوری که بخشی از خورجی تالاب چغاخور به این تالاب سرازیر می‌شود.اطراف آن نیز همچون تالاب چغاخور پوشیده از مرغزاری زیباست که معمولاً به عنوان مرتع غنی برای چرای احشام استفاده می‌ شود.چشمه‌ های اطراف تالاب علاوه بر آنکه مکان مناسبی برای گذران اوغات فراغت به شمار می ‌آیند،آب تالاب را نیز تامین می ‌کنند.از انواع پرندگان دایمی و مهاجری که در تالاب شناسایی شده‌ اند می توان به انواع مرغابی ‌ها،کوکر و آنقوت اشاره کرد.از امکانات ویژه تفریحی و ورزشی اطراف تالاب،پرورش و نگهداری اسب و همچنین سوارکاری در مرغزار پیرامون تالاب است.سنت پرورش اسب از زمانهای بسیار دور در این منطقه،بخصوص در بین قبایل بختیاری معمول بوده که نژاد ویژه ‌ای را نیز به وجود آورده است که آمیزه‌ای از نژاد بومی و عربی می ‌باشد.

موقعیت کوهستانی منطقه باعث شده تا چهارمحال و بختیاری واجد قلل زیبا و غارهای دیدنی نیز باشد.در فاصله بیست و پنج کیلومتری چلگرد در نزدیکی روستای شیخ علیخان، یکی از نادرترین و اعجاب انگیزترین غارهای منطقه به نام غار یخی چما با قندیل های فراوان یخی واقع شده است.در زیر یخ های این غار،چشمه ای با آب سرد در جریان است که نهایتاً به سد کوهرنگ می ریزد.هرچند امروزه با تغییر محسوس شرایط اقلیمی و کاهش بارندگی ها،منابع آبی استان همچون دیگر مناطق کشور با محدودیت مواجه شده،اما قرار گرفتن در دره های عمیق و انباشت حجم برف های چندین ساله در این مکان سبب شده قندیل های یخ و توده های عظیم برف در بیشتر ایام سال باقی بمانند.

غار سراب،جاذبه طبیعی دیگر منطقه است که در پنجاه وشش کیلومتری جنوب غربی شهرکرد و حدود هفت کیلومتری شهر باباحیدر در مسیر دره ای زیبا،در مجاورت روستای امید آباد قرار گرفته است.این غار شگفت انگیز دو دهانه دارد و به دلیل وجود موانع طبیعی بیش از ششصدمتر از آن قابل دسترسی نیست.گفتنی است از یکی از دهانه های غار،آبی خروشان و خنک بیرون می آید.ارتفاع سقف غار در بعضی از نقاط به پانزده متر می رسد همچنین در دالان طویل غار،قندیل های آهکی زیبا به وفور دیده می شوند.

جاذبه های طبیعت گردی استان محدود به این موارد نبوده و در نقاط مختلف استان از این نمونه ها فراوانند.هرچند مشکل کم آبی ناشی از خشکسالی های اخیر به بسیاری از چشم اندازهای آبی استان ضربه زده،اما آبخیزداری و مدیریت درست می تواند به احیا و استمرار حیات آبگاههای منطقه کمک نماید.

میراث طبیعی استان بصورت فصلی نیز جاذبه های قابل توجهی دارد که از جمله می توان به دشت لاله های واژگون در فصل بهار و همچنین مناطق برفگیر و مناسب ورزشهای زمستانی در فصل زمستان اشاره کرد.

دشت لاله های واژگون چنانچه از نامش مشخص است زیر پوششی رنگارنگ از لاله های سرخ رنگ و واژگون،در دوازده کیلو متری چلگرد و در نزدیکی روستای بنواستکی کوهرنگ قرار دارد و در فصل بهار میزبان خیل علاقمندانی است که برای دیدن این بهشت کوچک خدا در روی زمین به استان چهارمحال و بختیاری مسافرت می کنند.هوای لطیف،سبک و پاک دشت و پوشش گیاهی بسیار غنی و ارزشمند آن چشم دل هر بیننده ای را می نوازد.موضوع محافظت از این دشت زیبا و مراقبت از پیاز لاله ها در فصل بازدید،دغدغه ی ارزشمندی است که دوستان خوب ما در تشکل های مردمی محیط زیست استان چندسالی است توجه بدان را در دستور کار دارند و با آموزش مردمی و حضور در منطقه در فصل بازید به استمرار حیات این گیاهان زیبا توجه دارند.اما در این زمینه افزایش فعالیت های آموزشی و ارائه خدمات حفاظتی و نگهداری بیشتر از جانب مسئولین مربوطه،مشهود است.

همچنین استان چهارمحال و بختیاری از دیرباز با دامنه های برفگیر خود معروف و مشهور بوده.نخستین بار که“کوپر”امریکایی در فیلم مستند خود؛“علف”مسیرهای برفگیر کوهستانی در این منطقه را نشان می داد،مخاطبین ایرانی و خارجی فیلم علاوه بر مشاهده تلاش طاقت فرسای کوچندگان بختیاری با صحنه های زیبای طبیعت کوهپایه های بختیاری نیز آشنا شدند.(۵:۱۷۳)این ظرفیت جغرافیایی طبیعی فرصتی ارزشمند برای توسعه ورزشهای زمستانی با دو برد داخلی و خارجی را فراهم می کند.خصوصاً اینکه علاوه بر امکان استفاده هموطنان استانهای جنوبی کشور،نزدیکی هوایی استان با کشورهای حوزه خلیج فارس(نسبت به ارتفاعات شمال ایران)ظرفیتی ارزشمند برای ارائه خدمات گردشگری زمستانی به اعراب حاشیه جنوبی خلیج فارس را نیز فراهم می کند.فرصتی مناسب که حتی ظرفیت برگزاری مسابقات ورزشی بین المللی زمستانی در استان را نیز فراهم می نماید.

پیست اسکی چلگرد،از جمله ظرفیت های موجود و البته نیازمند توسعه است.این پیست،یکی از شناخته شده ترین پیست های اسکی واقع در زاگرس است و در شهر چلگرد در مجاورت تونل اول کوهرنگ در قسمت شرقی کوه قرار گرفته است و طول آن حدود هشتصد متر با شیب ۲۰% است.این پیست دارای سه محوطه ی تفکیک شده جهت خانواده،آقایان و خانمها بوده و به دلیل طولانی بودن فصل سرما و آرامش اکثر روز ها،در تمام فصل زمستان قابل استفاده است.

ظرفیت های تاریخی استان،ابنیه و کتیبه ها

علاوه بر جاذبه های فرهنگی و طبیعی،پیشینه باستانی و گذشته تاریخی منطقه چهارمحال و بختیاری نیز بسیار قابل توجه است.این استان بعنوان یکی از نمونه های خاص در کل کشور از دوران های مختلف باستانی،دوران اسلامی و همچنین دوران حضور اقلیت های دینی و مذهبی در منطقه،واجد شواهد تاریخی و نمونه ها و مظاهری است که علاوه بر متون مستند در ابنیه و قلاع تاریخی و کتیبه ها نمود پیدا کرده اند.

نقوش الیمایی شیرین آب،از جمله کهن ترین نقوش باستانی این منطقه و مربوط به دوران الیمایی هستند و نقش سه پیکر انسانی یک نفر مسلح به نیزه نشسته بروی چهارپایه و دو نفر دیگر در زیر این نقش به تصویر کشیده شده.این نقوش در دره شیرین او(شیرین آب)به فاصله سه کیلومتری روستای موری از توابع بازفت شهرستان کوهرنگ پیشینه باستانی این منطقه را نشان می دهد.

همچنین بردگوری ها(سنگ گبری ها)قدیمی ترین آثارسنگی استان هستند که به ادوار مختلف دوران باستان تا پایان دوره ی ساسانیان تعلق دارد.چنانچه می دانیم در ادوار نخستین شکل گیری و گسترش ادیان هندوآریایی همچون دین زرتشت،به علت اعتقاد به مقدس بودن خاک از دفن کردن اجساد خودداری نموده و آنها را در محفظه های از سنگ که استودان (استخوان دان)نامیده می شدندو در اصطلاح بختیاری به آنها بردگوری اطلاق می شده قرار می دادند.در خطه بختیاری در دل صخره ها و یا سنگهای عظیم،فضاهایی ایجاد می کردند که دارای ریچهای مربع شکل و گاهی دارای در سنگی بوده اند این آثار به گونه های تکی و یا چند تایی حفر می شد که بیانگر فرهنگ تدفین در طول بیش از ۱۵۰۰ سال در منطقه و نفوذ مذهب زرتشت و پیروان آن در این خطه هستند.از جمله این نمونه را در ارتفاعات شمالی شهرستان دشتک و در مسیر روستای حلیمه خاتون می توان دید و البته در سایر نقاط استان و خصوصاً در ارتفاعات نیز به کرات وجود دارند.

حجاری شیر سنگی از دیگر نمادهای تاریخی فرهنگی در استان است.بختیاری ها برای پاسداشت جنگاوران و دلاوران خود بر روی قبر آنان مجسمه ای تراشیده از سنگ و به شکل شیر با نقوشی از اسب و شمشیر قرار می دادند.این نقوش هر کدام معنا و مفهوم خاص خود را دارند.شیر سنگی بر روی قبور دلاوران و جوانان بختیاری یادآور تاریخ پرحادثه و فراز و نشیب گذشته هر ایل است و یکی از قدیمی ترین نمونه های حجاری شده ی موجود در استان،مربوط به دوره صفوی است.

در کنار این نمونه های باستانی و فرهنگی،ابنیه و قلاع تاریخی چهارمحال و بختیاری نیز در خور توجه اند.دلاورمردی بختیاری ها در ادوار مختلف تاریخی ایران به اثبات رسیده و بعنوان مثال در جریان جنبش مشروطه و دوران استبدادصغیر حضور بختیاری ها در نهضت مشروطه و پایان دادن به استبدادصغیر محمدعلی شاهی با فتح تهران اقدامی تاریخی و تاثیر گذار بود.اقدامی که خاستگاه آن از استان چهارمحال و بختیاری بود و نام قهرمانان ملی همچون علیقلی خان سرداراسعد،سردار مریم بختیاری و علیمردان خان ختیاری در این مقطع مشهورند.(۳:۶۴)

پیر غار،در جنوب روستای ده چشمه به فاصله ی شش کیلومتری فارسان و سی و هشت کیلومتری جنوب غربی شهرکرد،امروز گردشگاهی به غایت مصفا و مفرح است و بر روی قسمتی از این تپه سنگی و مشرف به این گردشگاه، کتیبه ای به خط نستعلیق حک شده که به کتیبه مشروطیت مشهور است.این کتیبه از دو قسمت مجزا تشکیل شده ولی متن آنها بهم پیوسته است.کتیبه بدستور سردار ظفر بختیاری ساخته شده و متن آن،مجملی از واقعه مشروطیت و نقش سرداران و سواران بختیاری در آن واقعه ملی است.

کتیبه اول این گونه شروع می شود:“حاجی خسرو خان سردار ظفر که در سنه ۱۳۲۴ آزادی خواهان ایرانی از مقام سلطنت تقاضای مشروطه نمودند مظفرالدین قاجار طاب اله ثراه حکم مشروطیت را دست خط و بعد از اندک زمانی به رحمت ایزدی پیوست.“

کتیبه دوم اینگونه ادامه می یابد:“در طهران پس از جنگ زیاد داخل شهر شدند،محمد علی شاه در شمیران بودند همین قدر که تهران اشغال گردید به سفارت روس پناهنده شد.“

قلعه جونقان نیز یادگاری ارزشمند از همین دوران تاریخی است.جونقان یا جونقون شهر کوچکی است در ۳۸ کیلومتری شهرکرد که مقر سکونت خوانین بختیاری بود.علیقلی خان سردار اسعد در سال ۱۳۱۸ ه.ق – قلعه یا کاخی در این محل برای سکونت خود ساختبا توجه به نقش سرداراسعد بختیاری در واقعه مشروطه و فتح تهران این قلعه از ارزش تاریخی فراوانی برخوردار است.بصورتی که این بنای تاریخی که در تاریخ دوم اردیبهشت ماه سال۱۳۵۶ خورشیدی به شماره ۱۵۰۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده،ظرفیت تبدیل شدن به خانه مشروطه بختیاری را نیز دارد.

علاوه بر این استان واجد قلعه های مهم دیگر تاریخی همچون قلعه دزک که در جنوب شرقی روستای دزک قرار داشته و در دوطبقه و به صورت باشکوهی ساخته شده است؛قلعه شلمزار که در شلمزار باقی مانده و از آثار دوره قاجار است که توسط خوانین بختیاری احداث شده است.قلعه اسعدیه چلیچه که یکی از روستاهای بزرگ میزدج است که در سی کیلومتری جنوب شرقی شهرکرد واقع شده است و همچنین قلعه های چالشتر،تک،خدارحیم خان،یوسف خان و چندین و چند قلعه دیگر است.

پژوهشگر ارجمند تاریخ و فرهنگ چهارمحال و بختیاری،استاد علیرحم شایان در مقاله ای در شماره ی سی و سوم ماهنامه کهرنگ تعداد این قلاع را تا شصت و هفت قلعه شمارش و معرفی نموده است.(۶:۵۸)

کتیبه ی سنگی گردنه رخ یکی دیگر از کتیبه های تاریخی استان است که بر دامنه شمالی گردنه رخ،که راه باستانی اصفهان-خوزستان از این مکان می گذشت حک گردیده و قصد شاه عباس دوم صفوی جهت اتصال سرچشمه کارون به سرچشمه زاینده رود با شکافتن کوه کارکنان در کوهرنگ را به سال ۱۰۶۲ ه.ق عنوان می کند.

حمام بلداجی،واقع در خیابان امام خمینی شهر بلداجی که در دوره قاجار ساخته شده است؛حمام خان متصل به مسجدخان و در ضلع شمالی خیابان ملت شهرکرد که در سال ۱۲۷۰ ه.ق ساخته شده است.حمام مکتب خانه در خیابان کاشانی شهر بروجن و مربوط به اواسط دوره قاجاریه؛حمام پرهیزگار در خیابان ولیعصر شمالی شهرکرد و بصورت دوقلو که در سال ۱۳۲۶ ساخته شده است؛حمام دشت پاگرد،حمامی کوچک در روستای دشت پاگرد فلارد شهرستان لردگان مربوط به دوره قاجار و پل های؛زمان خان،پل مصلی بروجن،پل بهشت آباد،پل خراجی،پل کنارک و پل کره بس از دیگر ابینه و تاسیسات تاریخی استان به شمار می روند که ظرفیتهایی ارزشمند برای سرمایه گزاری در بخش گردشگری شهری و روستایی به شمار می روند.

ظرفیتهای استان در بخش گردشگری مذهبی

اعتقادات مذهبی در بین مردمان چهارمحال و بختیاری ریشه ای قوی و کهن دارد.وجود بقاع متبرکه و امامزادگان مطهر به همراه مساجد تاریخی و مراسم مذهبی با شکوه همچون خیمه سوزان طاقانک در ایام محرم و روز عاشورا از جمله ظرفیت های مذهبی این استان است که علاوه بر اهمیت مذهبی می تواند در زمینه گردشگری مذهبی نیز مورد استفاده قرار گیرد.برخی از ابنیه مذهبی استان عبارتند از؛امامزاده محمداکبر(ع)بنای امامزاده شامل سردری بلند،جلوخانی وسیع، دهلیزی با غرفه های متعدد، مسجدی با شبستان ستوندار از سنگ تراشیده شده و سقف آجری است. این امام زاده در روستای دستگرد در جنوب شرقی شهر کرد واقع شده که ساختمان اولیه امام زاده به دوران ایلخانیان برمی گردد.امامزاده حلیمه و حکیمه خاتون که شاید جزو مجموعه های اتابکان فارس باشند که در اثر مرور زمان  و حوادث مختلف از بین رفته و در دوره های دیگر تغییراتی بر روی آن ایجاد شده است.ساختمان فعلی در شهرکرد و به زمان قاجار و پهلوی برمی گردد.امامزاده بابا پیراحمد،پسر سید بهاالدین محمد است و در قریه چم جنگکل در نزدیکی سامان قرار دارد. ساختمان این امام زاده در دوره قاجاریه ساخته شده استامامزاده شیخ شبان (سید بهاء الدین محمد)که در منطقه کوهستانی شهرکرد است که در تابستان آب و هوای بسیار مناسبی دارد و یک مرکز زیارتی – سیاحتی مهم محسوب می شود، بنای امام زاده در عصر صفویه ساخته شده است. و همچنین امامزاده حمزه علی که در روستای شهر بلداجی در سی و پنج کیلومتری بروجن در بالای تپه ای مرتفع قرار گرفته و در اطراف آن دشتی وسیع دامن گسترده است. بنای این امام زاده به دوره صفویه برمی گردد.(۷:۲۲۹)

مراسم خیمه سوزان طاقانک در ظهر عاشورا از جمله دیگر جاذبه های مذهبی و معنوی استان است.طاقانک از جمله شهرهای استان چهارمحال و بختیاری است که در فاصله بیست و پنج کیلومتری از شهرکرد،مرکز استان قرار دارد و ساکنان آن از قوم ترک مقیم استان هستند.مراسم خیمه سوزان ظهر عاشورا که با حضور اقوام مختلف بختیاری و چهارمحالی استان از شهرها و روستاهای سراسر استان و همچنین علاقمندان به این مراسم آیینی از نقاط مختلف کشور برگزار می گردد علاوه بر جنبه های مذهبی و اعتقادی از جمله ظرفیت های ارزشمندی است که در زمینه گردشگری مذهبی می توان بدان توجه داشت.

این مراسم آیینی می تواند با معرفی و تدارکات بیشتر در رده مراسم هایی همچون قالی شویی مشهد اردهال،نخل گردانی یزد و سایر مراسم مذهبی شناخته شده کشور،ضمن ثبت در میراث معنوی به توسعه گردشگری استان نیز کمک نماید.

یادمان هایی از اقلیت های دینی استان

چنانچه پیشتر آمد استان چهارمحال و بختیاری از دیرباز محل زندگی اقلیت های دینی بوده که در دوران های مختلف تاریخی به این منطقه مهاجرت و در کنار بختیاری ها همزیستی مسالمت آمیزی داشته اند(۸:۱۰۳)از این حضور تاریخی بناها،یادمان ها و گورستان هایی برجای مانده است که در صورت توجه و بازسازی و ثبت تاریخی می توانند از دو منظر کاربرد داشته باشند.نخست نشان دادن همزیستی مسالمت آمیز و میهمان نوازی طوایف بختیاری منطقه و دوم،جذابیتی برای گردشگری و توسعه اقتصادی منطقه.چشمه کشیش حاجی آباد،گورستان ارامنه قله ممکا و آثار دیگر برجای مانده از این حضور نمونه هایی هستند که توجه بدانها می تواند موجب رونق گردشگری استان و حتی جذب گردشگران علاقمند داخلی و خارجی از کشور ارمنستان و گردشگران اروپایی گردد.

زیرساخت های مورد نیاز

توسعه گردشگری در استان چهارمحال و بختیاری،تابعی از دو متغیر ملی و منطقه ای است.در ابعاد ملی،طبیعی است که توسعه گردشگری این استان همچون سایر مناطق کشور نیازمند بهبود روابط با سایر کشورها،معرفی ظرفیت ها و جاذبه ها از طریق شرکت در جشنواره های بین المللی و همچنین فضاهای ارتباطی و تبلیغی در عرصه وب و… است.

در بعد منطقه ای و محلی،مهمترین زیرساخت مورد نیاز برای توسعه گردشگری آموزش مردمی است.موفق ترین مناطق گردشگرپذیر جهان و حتی در حوزه کشورهای اسلامی،مناطقی هستند که ساکنان و اهالی آن درک درستی از مقوله میزبانی گردشگری و مولفه های موثر در این عرصه دارند.میهمان نوازی البته رفتاری ارزشی و فرهنگی است که ساکنان این استان بدان مشهورند،اما باید توجه داشت که همین امر نباید به آفت توسعه صنعت گردشگری تبدیل شود.رونق صنعت هتلداری و ایجاد بازارهای درآمدزا در حوزه صنایع دستی و گردشگری در گرو ایجاد نگاه حرفه ای و اقتصادی در حوزه گردشگری است و باید بدان توجه اساسی داشت.همچنین استفاده از فرصت ترانزیتی استان بعنوان معبر ارتباطی استان اصفهان با استان های جنوبی در معرفی ظرفیت های استان بسیار مفید و ارزشمند است که باید بدان نگاه ویژه داشت.

در کنار این حرکت های فرهنگی و آموزشی،طبیعی است که توسعه و تقویت شبکه حمل و نقل هوایی،ریلی و زمینی و ایجاد هتل ها و مهمانپدیرها و سرویس های بهداشتی مناسب برای گردشگران داخلی و خارجی در کنار ایجاد امنیت گردشگری و امنیت سرمایه گذاری برای بخش خصوصی علاقمند به این حوزه بسیار مهم و قابل توجه است.در عرصه صنایع دستی،تولیدکنندگان و فعالان این عرصه،ناگزیر به حضور در عرصه جهانی هستند و بدین منظور باید تلاشی گسترده در ارتقای سطح تجارت الکترونیک برای بنگاههای کوچک و تولیدکنندگان جزء توسط ایشان صورت پذیرد.

گردشگری روستایی،موزه های روستایی ایجاد شده توسط روستائیان و مواردی از این قبیل می تواند چراع صنعت گردشگری را در منطقه فروزان نماید.البته بدیهی است که توسعه اقتصاد گردشگری به معنای دولتی بودن آن نیست.البته باید مسئولین دولتی فضایی مشوق برای حضور بخش خصوصی داخلی و خارجی ایجاد نمایند،اما همت اصلی از جانب خود مردم استان باید صورت پذیرد تا از گردشگری طبیعی و فرهنگی و مذهبی و تاریخی دلار و ریال درآید وگرنه خدمات دولتی اگر هم لطفی داشته باشند،مطمئنا برای بخش متولی است و معمولاً با تعویض مدیران و عوض شدن سلیقه ها نیز تغییر خواهد کرد.

به امید حضور موفق چهارمحال و بختیاری در عرصه جهانی صنعت گردشگری و توسعه اقتصادی این دیار/.

منابع:

۱–عباس قنبری عدیوی:“فولکلور مردم بختیاری”/۱۳۹۱/نیوشه/شهرکرد

۲–خاچیک نوراویان:“ارامنه…”(مصاحبه با ماهنامه میراث پارس/شماره۱۵/خرداد ۱۳۹۳

۳-غفار پوربختیار:“جامعه بختیاری و تحولات ایران”/۱۳۸۷/انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مسجدسلیمان

۴-رویا نیکوبخت:“پوشاک اقوام ساکن ایران”/۱۳۹۲/ناشر مولف/تهران

۵-مریان سی کوپر:“علف،همراه با کوچ بختیاری” /ترجمه شاهرخ باور/۱۳۹۲/نامک/تهران

۶-علیرحم شایان:“قلاع چهارمحال وبختیاری”(مقاله در ماهنامه کهرنگ)شماره۳۳/اصفهان /تیرماه۱۳۹۳

۷-موسی حاجت پور:“زیارتگاههای منطقه بختیاری” /۱۳۹۰/معتبر/اهواز

۸-جن راف گارثویت:“تاریخ سیاسی اجتماعی بختیاری”/ترجمه مهراب امیری/۱۳۷۳/آنزان /تهران

همچنین در تنظیم این مطلب از برخی اطلاعات منتشر شده در تارنمای اداره کل میراث فرهنگی استان چهارمحال و بختیاری استفاده شده است