براساس قانون انتخابات ریاست جمهوری اسلامی ایران مصوب ۵/۴/۱۳۶۴ برگزاری انتخابات از آغاز ثبتنام نامزدان ریاست جمهوری و تایید یا عدم تایید صلاحیت آنان تا شمارش آراء و اعلام نتایج انتخاباتی برعهده شورای نگهبان قانون اساسی و وزارت کشور گذارده شده است. این معنا به وضوح در ماده ۳ این قانون که وزارت کشور را موظف مينماید سه ماه قبل از پایان دوره چهارساله ریاست جمهوری مقدمات اجرای انتخابات دوره بعد را فراهم آورد و مراتب برگزاری انتخابات و تاریخ شروع ثبت نام داوطلبان ریاست جمهوری را با استفاده از وسایل ارتباط جمعی به اطلاع عموم برساند و همچنین ماده ۸ قانون که نظارت بر انتخابات ریاست جمهوری را برعهده شورای نگهبان قرار ميدهد مستفاد ميگردد.[۱]
در فرایند برگزاری انتخابات ریاست جمهوری، شورای نگهبان به عنوان نهاد نظارتی و وزارت کشور به عنوان نهاد اجرایی برگزاری این انتخابات محسوب ميگردند. به همین منظور و براساس ماده ۲ قانون نظارت شورای نگهبان بر انتخابات ریاست جمهوری مورخ ۴/۴/۶۴، شورای نگهبان قبل از شروع انتخابات دو نفر از اعضاي خود به همراه پنج نفر از افراد مسلمان و مطلع و مورد اعتماد و دارای حسن سابقه را با انتخاب اکثریت اعضاي شورا به عنوان هیأت مرکزی نظارت بر انتخابات ریاست جمهوری و سه نفر را به عنوان علی البدل این هیأت تعیین مينماید. بر همین اساس هیات مرکزی، مسئولیت نظارت بر کلیه مراحل انتخاباتی را برعهده دارد. این هیأت به تعیین ناظر یا ناظرین در شهرستانها اقدام مينماید. هیأت مرکزی نظارت به همراه ناظرین منتخب این هیأت در صورت مشاهده هر مورد سوء جریان با تخلف، مراتب را به مسئولان وزارت کشور، فرمانداران و بخشداران اعلام مينمایند. چنانچه مسئولان وزارت کشور نظرات آنان را لحاظ ننمایند، ناظرین مراتب را به هیأت مرکزی گزارش ميکنند. با این وجود ميتوان گفت که نظارت هیأت مرکزی و ناظرین بر انتخابات ریاست جمهوری از نوع نظارت اطلاعی ميباشد، چرا که براساس ماده ۷ و ۸ قانون نظارت شورای نگهبان بر انتخابات ریاست جمهوری، تنها مرجع صدور رأی ابطال و یا توقف انتخابات شورای نگهبان ميباشد. هیأت مرکزی تنها وظيفه نظارت بر روند انتخابات را دارد و در صورت مشاهده تخلف مراتب را به شورای نگهبان گزارش ميکند و مدارک حاکی از عده صحت یا لزوم متوقف ساختن انتخابات را بررسی و تصمیمگيري را به شورای نگهبان واگذار ميكند.
شورای نگهبان + هیأت مرکزی نظارت + ناظرین
در برگزاری انتخابات ریاست جمهوری، وزارت کشور مأمور اجرای قانون انتخابات ریاست جمهوری بوده و مسئول صحت جریان انتخابات است. بدین منظور ميتواند مأمورانی جهت بازرسی و کنترل جریان انتخابات به طور ثابت و یا سیار به شهرستانها و بخشها و شعب ثبت نام و اخذ رأی اعزام دارد.۱ بلافاصله پس از صدور دستور شروع انتخابات از طرف وزارت کشور، فرماندار دستور شروع انتخابات و تشکیل هیأتهای اجرایی را به بخشداران صادره نموده و موظف است ظرف مدت سه روز هیأت اجرایی انتخابات شهرستان را به ریاست خود و عضویت رئیس سازمان ثبت احوال و دادستان یا نماینده وی و هشت نفر از معتمدین تشکیل دهد. هیأت اجرایی شهرستان مسئول تعیین شعب ثبت نام و اخذ رأی و بررسی تایید و تصویب مصوبات هیأتهای اجرایی بخشها در مورد تعداد و محل شعب ثبت نام و اخذ رأی در ۹ روز پیش از برگزاری انتخابات ميباشد.[۲]
به عبارت دیگر وزارت کشور مسئولیت خود را از طریق هیأتهای اجرایی شهرستانها به انجام ميرساند که پس از پایان انتخابات صورت جلسه نتیجه انتخابات به امضاي هیأت اجرایی شهرستان ميرسد و برای هیات نظارت بر انتخابات و وزارت کشور و هیأت مرکزی نظارت بر انتخابات ارسال ميشود. هیأت اجرای شهرستان زیر نظر ناظرین منتخب هیأت مرکزی نظارت بر انتخابات و با شورای نگهبان وظایف خود را انجام ميدهند. این هیأتها موظف هستند یک نسخه از صورت جلسه اقدامات انجام شده را به ناظر یا ناظرین تسلیم نمایند. در مواردی که ناظر یا ناظرین انتخابات یک یا چند حوزه انتخابیه را منطبق با قانون تشخیص ندهند موضوع را با ذکر دلیل در هیأتهای اجرایی محل مطرح خواهند کرد و در صورت پذیرفته نشدن نظر ناظرین از سوی هیأتهای اجرایی مراتب به هیأت مرکزی نظارت ارسال خواهد شد. با تایید شورای نگهبان رأی هیات مرکزی نظارت قطعی و لازم الاجرا ميگردد. بنابراین اجرای انتخابات ریاست جمهوری که توسط وزارت کشور و از طریق هیأتهای اجرایی شهرستان انجام ميپذیرد، توسط شورای نگهبان، هیأت مرکزی نظارت و ناظرین هر شهرستان، نظارت خواهد شد.
در خصوص انتخابات ریاست جمهوری در ایران و نقش و جایگاه وزارت کشور در اجرای فرآیند آن در جمع بندی موضوع ميتوان به موارد زیر اشاره کرد.
۱-در برگزاری انتخابات ریاست جمهوری ایران علاوه بر قانون اساسی که کلیات انتخابات ریاست جمهوری را معین مينماید، دو قانون انتخابات ریاست جمهوری اسلامی ایران مصوب ۵/۴/۱۳۶۴ و قانون نظارت شورای نگهبان بر انتخابات ریاست جمهوری اسلامی ایران مصوب ۴/۴/۱۳۶۴ بر روند برگزاری انتخابات حاکم ميباشند.
۲-بر اساس قوانین موجود شورای نگهبان ناظر بر امر انتخابات ميباشد که نظارت خود را از طریق هیأت مرکزی نظارت بر انتخابات ریاست جمهوری و ناظرین محلی انجام ميدهد. این دو نهاد که مستقیم و غیر مستقیم از شورای نگهبان مشروعیت اقدام خود را ميگیرند بر امر انتخابات ریاست جمهوری نظارت ميكنند و گزارش تخلفات و سوء جریان در برگزاری انتخابات را به منظور صدور رأی ابطال یا توقیف انتخابات به شورای نگهبان برای اتخاذ تصمیم نهایی ارسال مينمایند.
۳-وزارت کشور مجری برگزاری انتخابات ميباشد. این امر از طریق تشکیل هیأتهاي اجرایی در هر شهرستان متشکل از هشت نفر از معتمدین و عضویت رئیس ثبت احوال به مسئولیت فرماندار صورت ميپذیرد.
درصد مشارکت مردم در ادوار انتخابات ریاست جمهوری
ردیف | انتخابات | تاریخ برگزاری | درصد مشارکت |
۱ | اولین دوره انتخابات ریاست جمهوری | ۱۵/۱۱/۵۸ | ۴۱/۶۷ |
۲ | دومین دوره انتخابات ریاست جمهوری | ۰۲/۰۵/۶۰ | ۲۴/۶۴ |
۳ | سومین دوره انتخابات ریاست جمهوری | ۱۰/۰۷/۶۰ | ۲۶/۷۴ |
۴ | چهارمین دوره انتخابات ریاست جمهوری | ۲۵/۰۴/۶۴ | ۷۸/۵۴ |
۵ | پنجمین دوره انتخابات ریاست جمهوری | ۰۶/۰۵/۶۸ | ۵۹/۵۴ |
۶ | ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری | ۳۱/۰۳/۷۲ | ۶۶/۵۰ |
۷ | هفتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری | ۰۲/۰۳/۷۶ | ۹۲/۷۹ |
۸ | هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری | ۱۸/۰۳/۸۰ | ۷۷/۶۶ |
۹ | نهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری(مرحله اول) | ۲۷/۰۳/۸۴ | ۸۴/۶۲ |
۱۰ | دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری(مرحله دوم) | ۰۳/۰۴/۸۴ | ۷۶/۵۹ |
۱۱ | یازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری | ۲۲/۰۳/۸۸ | ۸۳/۸۴ |
۱۲ | دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری[۳] | ۲۴/۰۳/۹۲ | ۰۷/۷۲ |
[۱] ـ قانون انتخابات ریاست جمهوری، مصوب۱۳۶۴
[۲] ـ اطاعت، جواد(۱۳۸۴)اسناد کلیات انتخابات ریاست جمهوری ایران، مرکز ساماندهی اسناد وزارت کشور،
[۳] ـ گزارش عملکرد وزارت کشور، دستاوردهای نظام در پرتو قانون اساسی،۱۳۹۱، ص۱۴